>>Srednjovekovna utvrđenja u Srbiji (1. deo)
>>Srednjovekovna utvrđenja u Srbiji (2. deo)
1. Golubačka tvrđava
Golubačka tvrđava ili Golubački grad nalazi se na desnoj obali Dunava u Nacionalnom parku Đerdap i smeštena je na visokim liticama, tamo gde se reka sužava, na samom ulazu u Đerdapsku klisuru. Golubac se prvi put pominje u ugarskim izvorima iz 1335. godine, ali se ne zna tačno kad je podignut i ko ga je podigao. Zna se samo da je podignut na temeljima starog rimskog utvrđenja i da je njegovu osnovu, odnosno gornji grad, izgradio srpski velikaš, o čemu svedoči pravoslavna kapelica u sastavu četvrte kule. Golubac je građen lepezasto i sastoji se od prednjeg, zadnjeg i gornjeg grada. Čine ga dve kolske kapije i deset kula od kojih su jednu podigli Turci, a ostale ojačali otvorima za topove.
>>Misterija srednjovekovnog grada Žrnov
Neki izvori tvrde da se tvrđava nalazila u sastavu države kneza Lazara koji je sela oko nje davao manastirima kao metohe. Drugi pak kažu da su knezu pripadale okolne zemlje, ali ne i sama tvrđava koju je, kako se navodi, nekoliko puta bezuspešno opsedao. Neposredno nakon boja na Kosovu grad zauzima Bajazit I, a potom i Mađari koji ga 1403. godine predaju despotu Stefanu kad je postao ugarski vazal. Nakon despotove smrti 1427. godine, Golubac je nekoliko puta naizmenično padao u ruke Mađara i Turaka, osim u periodu od 1444. do 1456. kad bio je u sastavu Srpske despotovine. Godine 1867, Turci ga konačno, sa još nekim gradovima, predaju knezu Mihailu. Zbog svoje istorijske i arhitektonske vrednosti, Golubačka tvrđava je 1979. godine proglašena spomenikom od izuzetnog značaja. Obnova tvrđave počela je 2014. godine.
2. Vojinovića kula
Vojinovića kula nalazi se u Vučitrnu i bila je sedište Đurđa Brankovića (1427-1456) dok je bio oblasni gospodar Kosova. Iako su kasniji letopisci zabeležili da tvrđava potiče iz vremena cara Dušana, ona je podignuta na temeljima rimskog Vitijanuma. Od celokupne tvrđave danas je sačuvana samo donžon kula sa bedemima koji formiraju kvadratnu osnovu. Donžon kula, koja je u narodu poznata kao Vojinovićeva kula (po Vojinovićima iz epskih pesama), spada u red najlepših kula tog tipa u ovom delu Srbije zbog svojih lepih proporcija i pravilno poređanog kamena u zidovima. Ovde su i dalje vidljivi ostaci puškarnica, a kao i većina donžona, i Vojinovića kula je imala zatvoreno prizemlje, a ulazilo se kroz otvor na spratu pomoću merdevina koje bi se lako podigle u slučaju opasnosti.
3. Niška tvrđava
Niška tvrđava smeštena je na desnoj obali reke Nišave, a izgradili su je Turci u 18. veku na ostacima antičkog i srednjovekovnog utvrđenja. Pretpostavlja se da je prva rimska tvrđava sagrađena od kamena u 2. veku kad je u Geografiji Klaudija Ptolomeja Niš zapisan kao jedan od četiri najveća grada Dardanije. Tvrđavu u 4. veku dograđuje Konstantin Veliki, da bi je vek kasnije, prema Priskovom zapisu, do temelja porušili Huni. Nakon što ju je Justinijan I obnovio posle 530. godine, već 550. je prvi put bila na udaru Slovena koji su oko 615. konačno osvojili Niš. U 10. veku Niška tvrđava poprima srednjovekovni izgled i kako se nalazi na vratima istoka i zapada, bila je razarana i obnavljana nebrojeno mnogo puta. Srpski izvori beleže da je veliki župan Stefan Nemanja 1183. godine prodro u Niš i do temelja ga porušio, a već tri godine kasnije ga osvojio od Vizantije i obnovio primivši tamo 1189. Fridriha I Barbarosu. Od 12. do 17. veka u Nišu su se smenjivali Vizantinci, Srbi, Bugari, Austrijanci i Turci koji su grad rušili i obnavljali. Današnje utvrđenje Turci su gradili od 1719. do 1723. prema projektu glavnog arhitekte Mehmed age i njegovog brata Mustafa age.
Današnja Niška tvrđava ima poligonalnu osnovu sa sedam nejednakih strana i četiri velike kapije, jednom malom kapijom i osam bastionih terasa. Sa bedemima dužine 2.100 metara, širine tri i visine osam metara, proteže se na površini od 22 hektara. Niška tvrđava danas predstavlja kompleksni spomenik kulture sa značajnim graditeljskim ostvarenjima unutar nje. Pored kulturno-istorijskog značaja, ona predstavlja i svojevrsnu oazu bogatu florom i faunom. Niška tvrđava spada u najočuvanije utvrde na Balkanu i proglašena je nepokretnim kulturnim dobrom kao spomenik kulture od velikog značaja.
4. Vršački zamak
Vršački zamak, Vršačka kula ili Vršačka tvrđava je utvrđenje iz 15. veka koje se nalazi na Vršačkom bregu i veruje se da ga je podigao Đurađ Branković nakon pada Smedereva. Danas je najočuvanija donžon kula koja ima pravougaonu osnovu i tri sprata. Kao kod mnogih donžon kula, ulaz se nalazi na spratu do kog se dolazi stepenicama koje se lako mogu skloniti u slučaju opasnosti. Na trećem spratu pronađeni su ostaci kamina i odžaka, pa se pretpostavlja da je korišćen za stanovanje. Kako se na ovom utvrđenju ne mogu uočiti naznake prepravljanja u artiljerijsku utvrdu kao kod Beogradske i Petrovaradinske tvrđave, veruje se da je u 18. veku izgubila svoj strateški značaj. Prilikom NATO bombardovanja 1999. godine, utvrđenje je pretrpelo oštećenja, a radovi na rekonstrukciji otpočeli su 2010. godine čime su, između ostalog, donžon i mala kula dobile krov i izgrađeni su unutrašnji nivoi.
